Một trong những điểm nghẽn lớn nhất đang cản trở sự phát triển bền vững của kinh tế Việt Nam chính là việc chúng ta đang làm rất nhiều – nhưng không giữ lại được bao nhiêu giá trị. Nói cách khác, Việt Nam đang rơi vào tình trạng quen thuộc của nhiều nước đang phát triển: gia công là chính, sở hữu là phụ.
Việt Nam hiện đứng top thế giới về sản xuất hàng dệt may, điện thoại, linh kiện điện tử… nhưng phần lớn theo mô hình ODM hoặc OEM – tức là sản xuất theo đơn đặt hàng, không nắm quyền thiết kế, không có thương hiệu riêng, và càng không kiểm soát được kênh phân phối. Lợi nhuận vì vậy rất thấp. Chúng ta đang làm khâu nặng nhất, nhưng phần “miếng bánh giá trị” lớn lại rơi vào tay những quốc gia sở hữu công nghệ và thương hiệu.
Ví dụ điển hình là iPhone. Dù có nhà máy lắp ráp đặt tại Việt Nam, nhưng tổng giá trị mà chuỗi sản xuất tại Việt Nam thực sự giữ lại được chỉ khoảng 2–4%. Phần còn lại thuộc về nơi nắm bản quyền công nghệ, thiết kế sản phẩm và hệ sinh thái phần mềm – tức là Mỹ, châu Âu và một phần Trung Quốc.
Lý do sâu xa khiến Việt Nam không bứt phá được là vì chúng ta chưa làm chủ được công nghệ lõi. Những yếu tố quan trọng như vi xử lý, phần mềm điều khiển, thiết kế hệ thống, bản quyền sản phẩm đều đến từ nước ngoài. Doanh nghiệp Việt thường chỉ tham gia với vai trò cung cấp lao động giá rẻ, nhà xưởng và mặt bằng. Không nắm tri thức, không có sở hữu trí tuệ – chúng ta không thể tạo ra sức bật dài hạn.
Một rào cản nữa là lực lượng lao động vẫn chủ yếu ở mức phổ thông. Trong khi các nước đang chuyển dần sang sản xuất thông minh, vận hành bằng robot, dữ liệu và AI, thì lao động Việt vẫn chủ yếu dựa vào tay nghề thủ công và thao tác đơn giản. Giá rẻ từng là lợi thế, nhưng giờ đây nhiều quốc gia như Bangladesh, Ấn Độ, hay một số nước châu Phi đang có chi phí nhân công thấp hơn – khiến lợi thế cạnh tranh của Việt Nam ngày càng mỏng.
Đó là lý do vì sao Việt Nam đang mắc kẹt trong cái gọi là “bẫy thu nhập trung bình”. Giai đoạn đầu, chúng ta vượt qua nghèo đói bằng tăng trưởng dựa trên lao động giá rẻ và xuất khẩu thô. Nhưng đến một ngưỡng nào đó, khi không thể nâng cao năng suất, không có đổi mới sáng tạo, không nắm được chuỗi giá trị – chúng ta không thể tiến vào nhóm quốc gia có thu nhập cao. GDP vẫn tăng, nhưng chất lượng sống cải thiện rất chậm. Khoảng cách giàu – nghèo ngày càng lớn. Và đáng lo hơn, mô hình này không bền vững.
Nếu không có sự chuyển hướng chiến lược, Việt Nam sẽ tiếp tục rơi vào tình trạng: lệ thuộc vào FDI, dễ bị tổn thương nếu dòng vốn rút ra; không làm chủ được công nghệ, nên không thể bứt tốc; lực lượng lao động không theo kịp công nghiệp 4.0; tăng trưởng bề nổi nhưng không hình thành được tài sản quốc gia thật sự.
Lối thoát không nằm ở việc gia công hiệu quả hơn – mà là thay đổi hoàn toàn vị thế trong chuỗi giá trị. Việt Nam cần chuyển từ làm thuê sang làm chủ. Nghĩa là không chỉ dừng lại ở sản xuất, mà cần kiểm soát cả thiết kế, công nghệ, thương hiệu và kênh phân phối. Phải có những doanh nghiệp nội địa mạnh, có năng lực thực sự để làm chủ sản phẩm – từ ý tưởng đến thị trường.
Để làm được điều đó, đầu tư vào công nghệ lõi là điều bắt buộc. Nhà nước cần có chính sách dài hạn, hỗ trợ R&D và các lĩnh vực công nghệ chiến lược như AI, tự động hóa, công nghệ sinh học, năng lượng sạch… Việc này không thể làm một mình. Cần có sự kết nối giữa nhà nước, đại học, viện nghiên cứu và khối doanh nghiệp – để tạo thành một hệ sinh thái phát triển công nghệ đúng nghĩa.
Đi kèm với đó là việc nâng cấp toàn diện kỹ năng của lực lượng lao động. Việt Nam cần dịch chuyển từ lao động phổ thông sang lực lượng có năng lực thiết kế, vận hành công nghệ, hiểu dữ liệu và có tư duy sáng tạo. Việc đào tạo lại lực lượng lao động, gắn với yêu cầu chuyển đổi số và công nghiệp 4.0, phải trở thành một ưu tiên quốc gia.
Không kém phần quan trọng là việc xây dựng hệ sinh thái startup và doanh nghiệp công nghệ mang bản sắc Việt. Không phải sao chép mô hình từ Thung lũng Silicon, mà là tìm lời giải cho các bài toán đặc thù của khu vực: thương mại nội địa, chuỗi cung ứng ngắn, giáo dục, y tế, tài chính, năng lượng. Những giá trị thực sự đến từ việc giải quyết vấn đề thật, tạo ra sản phẩm có hàm lượng chất xám, và có thể phát triển thành tài sản thương hiệu lâu dài.
Gia công chỉ là bước đầu. Nếu chỉ dừng lại ở vai trò “công xưởng giá rẻ”, Việt Nam sẽ mãi chỉ là nơi người khác đến để tận dụng chi phí thấp – rồi rời đi khi tìm được nơi rẻ hơn. Muốn phát triển bền vững, chúng ta phải trở thành quốc gia sở hữu sản phẩm, thương hiệu, tri thức và chuỗi giá trị.
Nếu bạn đang quan tâm đến hướng đi dài hạn – tạo ra sản phẩm có thể làm chủ từ Việt Nam, xây dựng mô hình kinh doanh có thể kiểm soát và tái sử dụng, hoặc đơn giản là không muốn mình và thế hệ sau tiếp tục làm thuê mãi mãi – thì đây là lúc cần bắt đầu.
Bạn có thể bắt đầu nhỏ. Nhưng hãy bắt đầu với tư duy làm chủ.