Trong bối cảnh AI và robot đang thay đổi bản đồ sản xuất toàn cầu, Việt Nam cần tránh sao chép mô hình của Hàn Quốc hay Đài Loan vốn đi lên bằng bán dẫn tiên tiến và công nghiệp nặng. Hướng đi thực tế là chọn lộ trình phù hợp với năng lực hiện tại, tập trung vào ngành ngách có biên lợi nhuận tốt và có thể nâng cao giá trị gia tăng nội địa.
Mục tiêu phát triển
Mục tiêu cốt lõi là tăng giá trị gia tăng trong nước, giảm phụ thuộc vào gia công thuần túy và giữ việc làm thông qua nâng cao năng suất thay vì lương rẻ. Đây là hướng đi giúp kinh tế ổn định hơn, ít bị tổn thương trước biến động chuỗi cung ứng và cạnh tranh toàn cầu.
Ngành ưu tiên
Việt Nam cần lựa chọn các ngành có tiềm năng dài hạn và phù hợp với trình độ hiện tại. Bán dẫn hạ nguồn là một trong những ngách khả thi, tập trung vào OSAT/ATP, packaging SiC/GaN, kiểm thử, PCB, substrates và wire-harness ô tô. Ngành thiết bị y tế cấp II–III cũng hứa hẹn, với các sản phẩm như dụng cụ can thiệp, cảm biến và phần mềm y tế. Lĩnh vực điện – pin – motor cần hướng đến inverter, BMS, motor nhỏ, bộ sạc và linh kiện cho xe điện hai bánh và bốn bánh. Ngoài ra, tự động hóa tích hợp cũng là một thị trường đang mở, nơi Việt Nam có thể phát triển các nhà tích hợp robot/PLC và cung cấp dịch vụ vận hành – bảo trì cho ASEAN. Logistics giá trị cao, đặc biệt là cold-chain và fulfillment xuyên biên giới, là mảng hỗ trợ quan trọng. Bên cạnh đó, dịch vụ số xuất khẩu như SaaS cho SME ASEAN, game, an ninh mạng, data-ops và KPO sẽ mở ra nguồn thu ngoại tệ bền vững. Với nông nghiệp, hướng đi là công nghệ và thương hiệu: chế biến sâu và chỉ dẫn địa lý để nâng tầm giá trị.
Đào tạo nhân lực
Nhân lực là nền tảng cho mọi bước tiến. Việt Nam cần mô hình TVET “3+2”: ba kỹ năng cứng (điện-điện tử, cơ điện tử, lập trình công nghiệp) và hai kỹ năng mềm (tiếng Anh, quản lý chất lượng). Ít nhất 50% chương trình phải dựa trên hình thức apprenticeship cùng doanh nghiệp. Hệ thống chứng chỉ quốc tế như IPC, ISO, AWS hay CISSP cần được chuẩn hóa để lao động Việt Nam dễ dàng hội nhập. Đồng thời, học liệu mở về AI và robotics cùng khung chuẩn hóa từ bậc thợ đến kỹ sư ứng dụng phải được xây dựng ngay.
Chính sách then chốt
Chính sách phải chủ động tạo động lực thị trường và định hướng công nghệ. Mua sắm công cần ưu tiên sản phẩm “Made in Vietnam” trong y tế, lưới điện và logistics. Ưu đãi đầu tư phải chọn lọc, chỉ áp dụng cho dự án mang R&D, có chuyển giao quy trình và ràng buộc tỷ lệ nội địa hóa. Các cụm công nghiệp chuyên sâu cần được hình thành: một cụm OSAT, một cụm y sinh và một cụm tự động hóa, có phòng lab, chuẩn đo lường và dịch vụ sở hữu trí tuệ. Hạ tầng năng lượng phải ổn định, với hợp đồng PPA dài hạn và lưới 110–220kV được nâng cấp trước khi thu hút dự án. Tài chính phát triển cũng là trụ cột, gồm quỹ đồng đầu tư công-tư, tín dụng thuế R&D và bảo lãnh thiết bị cho SME công nghiệp hỗ trợ.
Lộ trình thời gian
Trong 0–3 năm tới, cần ưu tiên nâng cấp lưới điện, cải cách visa cho kỹ sư, chuẩn hóa kỹ năng quốc gia, chọn 3 cụm ưu tiên và triển khai sandbox mua sắm công. Giai đoạn 3–7 năm là lúc hình thành 5–7 nhà tích hợp tự động hóa quy mô khu vực, xây dựng 2–3 nhà OSAT/packaging và nâng tỷ lệ nội địa hóa lên khoảng 40%. Sau 7–15 năm, Việt Nam phải chuyển từ sản xuất gia công sang thiết kế sản phẩm và phát triển thương hiệu riêng, đồng thời đưa dịch vụ số xuất khẩu lên mức hàng chục tỷ USD.
Chỉ số theo dõi
Để đo lường tiến độ, các chỉ số then chốt gồm: tỷ lệ nội địa hóa trong xuất khẩu chủ lực, năng suất lao động trong ngành chế tạo, tỷ trọng công nghệ trung-cao trong giá trị gia tăng công nghiệp, tỷ lệ lao động qua đào tạo có chứng chỉ, tỷ lệ chi R&D/GDP và số bằng sáng chế được thương mại hóa.
Việt Nam không thể cạnh tranh toàn diện với Mỹ, Hàn Quốc hay Đài Loan ở quy mô “đa số”. Con đường khả thi là tập trung vào ngách sâu, nơi phù hợp với năng lực, đồng thời xây dựng hệ sinh thái dịch vụ xoay quanh sản xuất. Đây là chiến lược bền vững hơn, giúp Việt Nam vừa giữ được vị trí trong chuỗi cung ứng toàn cầu, vừa nâng cấp giá trị gia tăng nội địa và khẳng định thương hiệu riêng trên thị trường quốc tế.