Kinh tế học hành vi cho thấy việc phần đông chấp nhận gắn bó cả đời với mô hình “làm việc → nhận lương” không đơn giản là do thiếu cơ hội hay nguồn lực, mà đến từ cách não bộ xử lý rủi ro, lợi ích và khung tham chiếu.
Thiên vị hiện tại là gốc rễ. Con người mặc định coi trọng lợi ích trước mắt hơn phần thưởng lâu dài. Một khoản lương chắc chắn hôm nay tạo cảm giác an toàn rõ ràng hơn so với lời hứa mơ hồ của tự do tài chính trong 10 hay 20 năm nữa. Vì thế, việc hy sinh tiêu dùng hiện tại để tiết kiệm hoặc đầu tư bị trì hoãn vô thời hạn, và vòng lặp lao động – lương được duy trì.
Đi cùng là ác cảm rủi ro. Con người cảm thấy đau đớn vì mất mát mạnh hơn niềm vui khi thu lợi cùng mức độ. Nghĩa là nỗi sợ mất 100 triệu lớn hơn nhiều so với niềm vui có thêm 100 triệu. Khi đối diện với những lựa chọn như khởi nghiệp hay đầu tư – vốn chứa rủi ro thua lỗ – phần đông chọn an toàn, dù lựa chọn đó hạn chế tiềm năng dài hạn.
Ở cấp độ nhận thức, ảo tưởng kiểm soát khiến nhiều người tin rằng công việc làm thuê mang lại sự ổn định tuyệt đối. Nhưng thực tế, không ai tránh khỏi rủi ro sa thải, biến động kinh tế hay tự động hóa thay thế. Ảo tưởng này làm mờ đi bản chất: sự ổn định chỉ là tạm thời, không phải bảo chứng vĩnh viễn.
Bổ sung thêm là thiên vị xác nhận. Khi đã tin “đi làm công ăn lương là con đường đúng”, con người có xu hướng chỉ tìm và tin những thông tin củng cố niềm tin đó, đồng thời gạt bỏ các dẫn chứng ngược lại. Hệ quả là, họ không nhìn thấy hoặc không tin tưởng vào những mô hình tạo thu nhập khác.
So sánh xã hội lại duy trì sự hài lòng tương đối. Một người có thu nhập chỉ cần ngang bằng hoặc cao hơn bạn bè, đồng nghiệp thường cảm thấy “ổn”, dù trên thước đo tuyệt đối, tiềm năng tăng trưởng còn rất xa. Bộ não quan tâm đến vị trí trong nhóm hơn là giá trị dài hạn.
Cuối cùng, hiệu ứng khung tham chiếu bó hẹp nhận thức. Khi xã hội và gia đình liên tục nhắc đi nhắc lại con đường “học → đi làm → lương hưu”, hầu hết sẽ coi đó là mặc định, gần như không đặt câu hỏi về các khả năng khác. Những lựa chọn ngoài khung này bị coi là “phiêu lưu” hoặc “khác thường”, càng củng cố vòng lặp lao động – lương.
Tổng hợp lại, các thiên lệch này tạo thành một chiếc “lồng tư duy” vô hình. Nó không chỉ giữ con người trong trạng thái an toàn ngắn hạn, mà còn khiến họ tin rằng mình đã chọn đúng, thậm chí tự hài lòng. Cái bẫy lớn nhất ở đây không phải là thiếu tiền hay thiếu cơ hội, mà là bộ não được thiết kế để ưu tiên sự chắc chắn, an toàn và so sánh ngắn hạn hơn là tối ưu hóa lâu dài.