Thoát khỏi vòng lặp lao động – tiền lương không chỉ là vấn đề cơ hội mà là vấn đề cấu trúc tư duy và hệ thống. Nhiều người chọn con đường an toàn vì ba lớp ràng buộc khó gỡ: tâm lý – tri thức – xã hội.
Tâm lý an toàn là chốt chặn đầu tiên. Khi một công việc đều đặn đảm bảo hóa đơn hàng tháng, rủi ro từ bỏ nó trở nên quá lớn trong nhận thức. Não bộ con người vốn ưu tiên sinh tồn và sự chắc chắn, nên ngay cả khi biết có lựa chọn tốt hơn, họ vẫn chọn phương án ít rủi ro. Điều này dẫn đến trạng thái “hài lòng giả tạo”: cảm thấy ổn không phải vì đã khai thác hết tiềm năng, mà vì không muốn đánh đổi.
Kế đến là thiếu kiến thức và kỹ năng. Thoát khỏi mô hình “lấy công đổi tiền” đòi hỏi phải biết cách nhân giá trị: thông qua tài chính, công nghệ, hoặc con người. Nhưng phần lớn lại thiếu nền tảng về quản trị tài chính, đầu tư, hoặc xây dựng hệ thống. Ngay cả trong nghề nghiệp, nếu không sở hữu kỹ năng khan hiếm thì giá trị mỗi giờ làm việc sẽ bị giới hạn, khiến họ không có cách nào tách thu nhập khỏi số giờ lao động.
Môi trường xã hội tiếp tục khóa chặt. Nền văn hóa chuộng ổn định khuyến khích học – đi làm – nhận lương hưu. Gia đình và xã hội thường xem “có việc làm” là thành công, tạo ra áp lực ngược nếu ai đó muốn bước ra khỏi chuẩn mực này. Khởi nghiệp hay đầu tư bị nhìn như hành động “liều lĩnh”, trong khi thực chất đó là những con đường cần thiết để tạo tài sản.
Cuối cùng, chi phí cơ hội và sự thỏa mãn nhu cầu cơ bản củng cố cái vòng lặp ấy. Nếu mức sống đủ đáp ứng ăn uống, chỗ ở, giải trí, con người dễ dừng lại. Sự so sánh cũng chỉ diễn ra trong phạm vi gần, nên một cá nhân cảm thấy hài lòng dù thực tế vẫn còn nhiều tiềm năng bị bỏ lỡ. Đây chính là nghịch lý: nhiều người bị kẹt không phải vì nghèo khổ mà vì quá “đủ sống”.
Vì vậy, vấn đề không đơn giản là “muốn” hay “không muốn” thoát ra, mà là một hệ thống các rào cản khiến phần đông chấp nhận trao đổi thời gian lấy thu nhập. Để phá vỡ, cần tái cấu trúc cả tư duy lẫn năng lực.